(13) 3. กุสินารวคฺโค

1. กุสินารสุตฺตวณฺณนา

[124] ตติยสฺส ปฐเม กุสินารายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ พลิหรเณ วนสณฺเฑติ เอวํนามเก วนสณฺเฑฯ ตตฺถ กิร ภูตพลิกรณตฺถํ พลิํ หรนฺติ, ตสฺมา พลิหรณนฺติ วุจฺจติฯ อากงฺขมาโนติ อิจฺฉมาโนฯ สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ สมฺปวาเรตีติ อลํ อลนฺติ วาจาย เจว หตฺถวิกาเรน จ ปฏิกฺขิปาเปติฯ สาธุ วต มายนฺติ สาธุ วต มํ อยํฯ คถิโตติ ตณฺหาเคเธน คถิโตฯ มุจฺฉิโตติ ตณฺหามุจฺฉนายเยว มุจฺฉิโตฯ อชฺโฌปนฺโนติ ตณฺหาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ปวตฺโตฯ อนิสฺสรณปญฺโญติ ฉนฺทราคํ ปหาย สํกฑฺฒิตฺวา ปริภุญฺชนฺโต นิสฺสรณปญฺโญ นาม โหติ, อยํ น ตาทิโส, สจฺฉนฺทราโค ปริภุญฺชตีติ อนิสฺสรณปญฺโญฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ปเนตฺถ มิสฺสกา กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

2. ภณฺฑนสุตฺตวณฺณนา

[125] ทุติเย ปชหิํสูติ ปชหนฺติฯ พหุลมกํสูติ ปุนปฺปุนํ กโรนฺติฯ อิธาปิ ตโย วิตกฺกา มิสฺสกาว กถิตาฯ

3. โคตมกเจติยสุตฺตวณฺณนา

[126] ตติเย โคตมเก เจติเยติ โคตมกยกฺขสฺส ภวเนฯ ตถาคโต หิ ปฐมโพธิยํ วีสติ วสฺสานิ กทาจิ จาปาเล เจติเย, กทาจิ สารนฺทเท, กทาจิ พหุปุตฺเต, กทาจิ โคตมเกติ เอวํ เยภุยฺเยน เทวกุเลสุเยว วิหาสิฯ อิมสฺมิํ ปน กาเล เวสาลิํ อุปนิสฺสาย โคตมกสฺส ยกฺขสฺส ภวนฏฺฐาเน วิหาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘โคตมเก เจติเย’’ติฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘อภิญฺญายาห’’นฺติอาทิกํ สุตฺตํ อโวจฯ

อิทญฺจ ภควตา สุตฺตํ อตฺถุปฺปตฺติยํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กตรอตฺถุปฺปตฺติยนฺติ? มูลปริยายอตฺถุปฺปตฺติยํ (ม. นิ. 1.1 อาทโย)ฯ

สมฺพหุลา กิร พฺราหฺมณปพฺพชิตา อตฺตนา อุคฺคหิตพุทฺธวจนํ นิสฺสาย ชานนมทํ อุปฺปาเทตฺวา ธมฺมสฺสวนคฺคํ น คจฺฉนฺติ – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ กเถนฺโต อมฺเหหิ ญาตเมว กเถสฺสติ, โน อญฺญาต’’นฺติฯ ภิกฺขู ตถาคตสฺส อาโรเจสุํฯ สตฺถา เต ภิกฺขู ปกฺโกสาเปตฺวา มุขปฏิญฺญํ คเหตฺวา มูลปริยายํ เทเสสิฯ เต ภิกฺขู เทสนาย เนว อาคตฏฺฐานํ, น คตฏฺฐานํ อทฺทสํสุฯ อปสฺสนฺตา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘มยฺหํ กถา นิยฺยาตี’ติ มุขสมฺปตฺตเมว กเถตี’’ติ จินฺตยิํสุฯ สตฺถา เตสํ มนํ ชานิตฺวา อิมํ สุตฺตนฺตํ อารภิฯ

ตตฺถ อภิญฺญายาติ ‘‘อิเม ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, พาวีสตินฺทฺริยานิ, จตฺตาริ สจฺจานิ, นว เหตู, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต เจตนา, สตฺต สญฺญา, สตฺต จิตฺตานี’’ติ ชานิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา, ตถา – ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา นเยน เต เต ธมฺเม ชานิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขเมว กตฺวาติ อตฺโถฯ สนิทานนฺติ สปฺปจฺจยเมว กตฺวา กเถมิ, โน อปฺปจฺจยํฯ สปฺปาฏิหาริยนฺติ ปจฺจนีกปฏิหรเณน สปฺปาฏิหาริยเมว กตฺวา กเถมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํฯ อลญฺจ ปน โวติ ยุตฺตญฺจ ปน ตุมฺหากํฯ ตุฏฺฐิยาติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ ตีณิ รตนานิ คุณโต อนุสฺสรนฺตานํ ตุมฺหากํ ยุตฺตเมว ตุฏฺฐิํ กาตุนฺติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

อกมฺปิตฺถาติ ฉหิ อากาเรหิ อกมฺปิตฺถฯ เอวรูโป หิ ปถวิกมฺโป โพธิมณฺเฑปิ อโหสิฯ โพธิสตฺเต กิร ทกฺขิณทิสาภาเคน โพธิมณฺฑํ อภิรุฬฺเห ทกฺขิณทิสาภาโค เหฏฺฐา อวีจิํ ปาปุณนฺโต วิย อโหสิ, อุตฺตรภาโค อุคฺคนฺตฺวา ภวคฺคํ อภิหนนฺโต วิยฯ ปจฺฉิมทิสํ คเต ปจฺฉิมภาโค เหฏฺฐา อวีจิํ ปาปุณนฺโต วิย อโหสิ, ปาจีนภาโค อุคฺคนฺตฺวา ภวคฺคํ อภิหนนฺโต วิยฯ อุตฺตรทิสํ คเต อุตฺตรทิสาภาโค เหฏฺฐา อวีจิํ ปาปุณนฺโต วิย, ทกฺขิณทิสาภาโค อุคฺคนฺตฺวา ภวคฺคํ อภิหนนฺโต วิยฯ ปาจีนทิสํ คเต ปาจีนทิสาภาโค เหฏฺฐา อวีจิํ ปาปุณนฺโต วิย, ปจฺฉิมภาโค อุคฺคนฺตฺวา ภวคฺคํ อภิหนนฺโต วิยฯ โพธิรุกฺโขปิ สกิํ เหฏฺฐา อวีจิํ ปาปุณนฺโต วิย, สกิํ อุคฺคนฺตฺวา ภวคฺคํ อภิหนนฺโต วิยฯ ตสฺมิมฺปิ ทิวเส เอวํ ฉหิ อากาเรหิ จกฺกวาฬสหสฺสี มหาปถวี อกมฺปิตฺถฯ

4. ภรณฺฑุกาลามสุตฺตวณฺณนา

[127] จตุตฺเถ เกวลกปฺปนฺติ สกลกปฺปํฯ อนฺวาหิณฺฑนฺโตติ วิจรนฺโตฯ นาทฺทสาติ กิํ การณา น อทฺทส? อยํ กิร ภรณฺฑุ กาลาโม สกฺยานํ อคฺคปิณฺฑํ ขาทนฺโต วิจรติฯ ตสฺส วสนฏฺฐานํ สมฺปตฺตกาเล เอกา ธมฺมเทสนา สมุฏฺฐหิสฺสตีติ ญตฺวา ภควา เอวํ อธิฏฺฐาสิ, ยถา อญฺโญ อาวสโถ น ปญฺญายิตฺถฯ ตสฺมา น อทฺทสฯ ปุราณสพฺรหฺมจารีติ โปราณโก สพฺรหฺมจารีฯ โส กิร อาฬารกาลามกาเล ตสฺมิํเยว อสฺสเม อโหสิ, ตํ สนฺธาเยวมาหฯ สนฺถรํ ปญฺญาเปหีติ สนฺถริตพฺพํ สนฺถราหีติ อตฺโถฯ สนฺถรํ ปญฺญาเปตฺวาติ กปฺปิยมญฺจเก ปจฺจตฺถรณํ ปญฺญาเปตฺวาฯ กามานํ ปริญฺญํ ปญฺญาเปตีติ เอตฺถ ปริญฺญา นาม สมติกฺกโม, ตสฺมา กามานํ สมติกฺกมํ ปฐมชฺฌานํ ปญฺญาเปติฯ น รูปานํ ปริญฺญนฺติ รูปานํ สมติกฺกมภูตํ อรูปาวจรสมาปตฺติํ น ปญฺญาเปติฯ น เวทนานํ ปริญฺญนฺติ เวทนานํ สมติกฺกมํ นิพฺพานํ น ปญฺญาเปติฯ นิฏฺฐาติ คติ นิปฺผตฺติฯ อุทาหุ ปุถูติ อุทาหุ นานาฯ

5. หตฺถกสุตฺตวณฺณนา

[128] ปญฺจเม อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต, รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ, อุทฺทิสตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺข’’นฺติ เอวมาทีสุ ขเย ทิสฺสติฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 4.100) สุนฺทเรฯ

‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติฯ (วิ. ว. 857) –

เอวมาทีสุ อภิรูเปฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตมา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. 15) อพฺภนุโมทเนฯ อิธ ปน สุนฺทเรฯ เตน อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ อิฏฺฐาย กนฺตาย มนาปาย รตฺติยาติ วุตฺตํ โหติฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท อภิรูเป, วณฺณสทฺโท ปน ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติฯ